نگرانی جمهوری اسلامی از همراهی ترکیه و جمهوری آذربایجان با اسرائیل و ناتو

تاریخ تازه‌ها

جمعۀ گذشته نهم اوت برابر با نوزدهم مردادماه ۱۴۰۳ روزنامۀ تلگراف در مقاله‌ای به قلم «اختر ماکویی» نوشت: مقام‌های جمهوری اسلامی دربارۀ چگونگی واکنش ایران به ترور اسماعیل هنیه در تهران هم‌رأی نیستند. فرماندهان ارشد سپاه بر حملۀ مستقیم به تل‌آویو و دیگر شهرهای اسرائیل با هدف قرار دادن پایگاه‌های نظامی برای جلوگیری از تلفات غیرنظامیان پافشاری می‌کنند؛ اما مسعود پزشکیان، رئیس جمهور جدید ایران، حمله به پایگاه های مخفی اسرائیل در جمهوری آذربایجان یا کردستان عراق را پیشنهاد می‌کند.

در مقالۀ تلگراف به نقل از دستیاران نزدیک پزشکیان آمده است: رئیس جمهور جدید ایران نگران است حملۀ مستقیم به اسرائیل پیامدهای جدی داشته باشد. به گفتۀ یکی از دستیاران او، پزشکیان پیشنهاد کرده است جایی را در جمهوری آذربایجان یا کردستان عراق که مربوط به اسرائیل باشد، هدف قرار دهند و پیش از حمله به رهبران جمهوری آذربایجان یا اقلیم کردستان اطلاع دهند و کار را تمام کنند.

به نوشتۀ تلگراف، رئیس‌جمهور ایران هم‌چنین پیشنهاد کرده است جمهوری اسلامی حزب‌الله را با سلاح‌های پیشرفته‌تر مسلح کند و بگذارد با پشتیبانیِ نیرومند ایران وارد جنگ با اسرائیل شود. گویا منابع رسمی جمهوری آذربایجان از مقام‌های ایرانی دربارۀ این خبرها توضیح خواسته‌اند و آنان همه را تکذیب کرده‌اند. اما با توجه به بازتاب گستردۀ خبرها در رسانه‌ها و محافل بین‌المللی انتظار می‌رفت رسماً تکذیب کنند.

جدا از اینکه سخنان منسوب به پزشکیان در مقالۀ روزنامۀ تلگراف راست یا دروغ باشد، ایران جمهوری آذربایجان را به هر حال متحد اسرائیل می‌داند و در بیشتر ضربه‌هایی که تاکنون در درون مرزهای کشور از اسرائیل خورده است، آن جمهوری را مسئول و پاسخگو دانسته است. کارزارهای مطبوعاتی روزنامه‌نگاران و تحلیل‌گرانِ وابسته به جمهوری اسلامی بر ضد جمهوری آذربایجان نشانۀ کینه‌ای است که رهبران ایران به حق از آن کشور به دل گرفته‌اند.

سال‌هاست رسانه‌های ایران از احتمال حملۀ اسرائیل از جمهوری آذربایجان به ایران سخن می‌گویند. در ۱۹ آوریل گذشته، یک هفته پس از حملۀ پهپادی و موشکی ایران به اسرائیل، وبگاه «تابناک» وابسته به اصول‌گرایان، ویدئویی را با زیرنویس فارسی پخش کرد که در آن یک کارشناس عرب به تلویزیون اسرائیلی «آی ۲۴ نیوز» با اشاره به روابط نزدیک جمهوری آذربایجان با اسرائیل، می‌گفت که احتمال حملۀ اسرائیل از آذربایجان به ایران به مراتب بیشتر از احتمال حملۀ آن کشور از عربستان سعودی است.

شاید هیچ منبعی مانند وبگاه «مشرق نیوز»، سایت خبریِ وابسته به سرویس‌های امنیتی و اطلاعاتیِ جمهوری اسلامی، گزارشگر افکار رهبران ایران دربارۀ جمهوری آذربایجان نباشد. به نوشتۀ آن وبگاه در نوامبر ۲۰۱۷ روابط اسرائیل با جمهوری آذربایجان مدت‌هاست از چارچوب سیاسی و دیپلماتیک فراتر رفته و همۀ زمینه‌های فرهنگی، نظامی، هنری، ورزشی، موسیقایی، آموزشی، دینی، سایبری، ارتباطات، امنیتی، جاسوسی، اجتماعی، باستان‌شناختی، معماری، بهداشتی، درمانی، مهاجرت و گردشگری را دربر گرفته است. به نوشتۀ آن وبگاه، اسرائیلی‌ها حتی دست به پژوهش‌های باستان‌شناختی در آن کشور زده‌اند تا تاریخ را جعل و تحریف کنند. آنان در معماریِ آن کشور به توسعۀ نمادهای صهیونی و ماسونی دست زده‌اند و در عرصۀ دین به تبلیغ بهائیت در آن کشور پرداخته‌اند.

در ۱۶ آوریل امسال یعنی سه روز پس از حملۀ پهپادی و موشکی ایران به اسرائیل، وبگاه «مشرق نیوز» از قول مشاور ارشد نتانیاهو و مشاور امنیت ملی موساد نوشت: در طول ۲۴ سال گذشته بیش از ۵٠ فرمانده ارشد اسرائیلی تحت نظارت ناتو و با همکاری نزدیک با ترکیه توانسته‌اند ساختار نظامی و امنیتی آذربایجان را بازسازی و سازماندهی کنند. فروش تسلیحات نظامی، ساخت کارخانه‌های تولید پهپادهای پیشرفته، برگزاری بیش ۱۴۶ دورۀ آموزشی برای فرماندهان ارشد نظامی آذربایجان و برگزاری ده‌ها رزمایش مخفیانۀ مشترکِ سالانه در دریای خزر، جنوب آذربایجان و در امتداد مرزهای این کشور با ارمنستان و ایران گوشه‌ای از زمینه‌های اصلی همکاری تل‌آویو و باکو است. آیا می‌توانید کشوری را نام ببرید که ما با آن چنین روابطی داشته‌ باشیم؟

در مقالۀ «مشرق نیوز» هم‌چنین می‌خوانیم که از مشاور نتانیاهو پرسیده‌اند: « چگونه است اسرائیل تا این حد همکاری گسترده‌ با دولت آذربایجان دارد، اما جمعیت مسلمان آن کشور که اکثریت هستند از این موضوع خشمگین نیستند؟». و او در پاسخ گفته است: «مردم جمهوری آذربایجان مسلمان هستند اما از تحولات خاورمیانه بی‌خبرند. بنابراین، به جز چند نفری که تحت تأثیر ایران قرار گرفته‌اند، اکثر مردم آذربایجان هویت مذهبی ندارند و مانند مسلمانان خاورمیانه دارای روحیۀ تروریستی نیستند».

روابط جمهوری آذربایجان با ترکیه و تأثیر آن بر روابط میان ایران و ترکیه نیز یکی از موضوع‌های پربسامد رسانه‌های وابسته به جمهوری اسلامی است. وبگاه «دیپلماسی ایرانی» بارها به این موضوع پرداخته و نگرانی‌های جمهوری اسلامی را از این موضوع با خوانندگانش در میان گذاشته است.

دو هفته پیش در ۲۹ ژوییه، آن وبگاه مقاله‌ای به قلم فؤاد شهبازوف زیر عنوان «باکو هم‌چنان نیازهای تل‌آویو را تأمین می‌کند» چاپ کرد که در آن از جمله می‌خوانیم: آذربایجان در دو دهۀ گذشته با وجود حفظ روابط با ترکیه و ایران، همکاری‌های تنگاتنگی با اسرائیل در زمینه‌های انرژی و دفاعی ایجاد کرده است. در سال ۲۰۲۰ جمهوری آذربایجان به تبلیغ آشکار همکاری امنیتی خود با اسرائیل پرداخت که با انتقادهای تُند ترکیه و ایران روبه رو شد. اما یک سال بعد، آذربایجان با مهارت روابط میان ترکیه و اسرائیل را بازسازی کرد و به یک دهه اختلاف پس از جنگ پیشین اسرائیل و حماس و حملۀ اسرائیل به کاروان کمک‌های ترکیه به غزه در سال ۲۰۱۰ پایان داد.

برپایۀ آمار‌های رسمی، از ژانویه تا آوریل ۲۰۲۴ جمهوری آذربایجان یک میلیون و ۲۱ هزار و ۹۱۷ تُن نفت خام به اسرائیل صادر کرده است. این میزان نسبت به سال ۲۰۲۳ حدود ۲۸ درصد افزون‌تر است. در واقع، جمهوری آذربایجان تأمین‌کنندۀ مطمئن برای پالایشگاه‌های اسرائیل در حَیفا و اِشدوُد است. ترکیه با توجه به همکاری راهبردی‌اش با باکو و روابط اقتصادی عمیق دو طرف، ترجیح می‌دهد نسبت به ادامۀ جریان نفت آذربایجان به اسرائیل بی‌‌اعتنا باشد. با این حال، بسیاری از گروه‌ها و چهره‌های اسلام‌گرای محافظه‌کار از جمله جوانان طرفدار فلسطین در ترکیه، از همکاری آذربایجان با اسرائیل سخت ناراضی‌اند.

ترکیه امیدوار است آذربایجان همدردی بیشتری با فلسطینی‌ها نشان دهد. اما بعید به نظر می‌رسد که آن کشور به‌منظور کاهش نگرانی‌های آنکارا از همکاری راهبردی بلندمدت خود با اسرائیل چشم‌پوشی کند.

همکاری راهبردی ترکیه و آذربایجان نیز برای جمهوری اسلامی ایران بسیار نگران کننده است. کارشناسان ایرانی معتقدند پروژۀ ایجاد کریدور زنگِزور که ترکیه و جمهوری آذربایجان را به هم وصل می‌کند، به نزدیکی ناگزیر ارمنستان به جمهوری آذربایجان و ترکیه خواهد انجامید و ایران در این میان بازنده خواهد بود. زیرا از تنها همسایۀ مسیحی‌اش جدا خواهد شد و راه ارتباط آن به بازارهای غربی قطع خواهد شد. این کریدور منافع ملی و منطقه‌ای ایران را به خطر خواهد انداخت. به گفتۀ بسیاری از آنان، برقراری ارتباط زمینی ترکیه با آذربایجان و راهیابی ترکیه به آسیای میانه از طریق کریدور زنگِزور، وحدت ملی و تمامیت ارضی ایران را تهدید می‌کند.

در ۲۷ ژوییۀ ۲۰۲۴ یعنی کمی بیش از دو هفته پیش، وبگاه «دیپلماسی ایرانی» یادداشتی به قلم محمد گل‌افروز، مدرس علوم سیاسی، با عنوان «مواضع کشورهای همسایه از جمله ترکیه و آذربایجان نسبت به هرگونه جنگ با ایران» چاپ کرد. در آن یادداشت از جمله می‌خوانیم: اگر جنگی با ایران درگیرد، ترکیه و کشورهای هم سوی آن ازجمله جمهوری آذربایجان که به یک ایران ضعیف شده می‌اندیشند و استراتژی منطقه‌ای آن‌ها در نهایت برضد ایران است (یعنی از آشوب، چندپارچگی و تجزیۀ ایران بدشان نمی آید)، با اسرائیل و ناتو همراه خواهند شد.

این نگرانی‌ها و این گونه تحلیل‌ها در میان کارشناسان ایرانی و حتی بخشی از رهبری جمهوری اسلامی تازگی ندارد. پرسش این است که چرا آنان دیگران را سبب‌ساز این وضع می‌دانند و دربارۀ سیاست‌های جمهوری اسلامی در کشاندن ایران به چنین پرتگاهی سخن نمی‌گویند؟